از آنجا که جریان فدک ـ که از جمله مطالبات حضوری و غیر حضوری حضرت زهرا بوده ـ ومسایل حاشیه‌ای آن، خود بحثی مستقلی می‌طلبد، بر آن شدیم تا آن را به گونه‌ای مفصل‌تری در این فصل مورد، بررسی و دقت قرار دهیم:
اگر کسى ادعا کند: ابوبکر نمى توانست به صرف خبر واحد حضرت زهراء& فدک را به ایشان واگذار کند؛ لذا در خواست شاهد کرد و چون حضرت زهراء& شاهد نیاورد؛ از آن محروم شد زیرا به مجرد ادعا که نمی‌توان به نفع کسی حکم نمود.
در پاسخ مى‌گوییم:
فدک در عالم اسلام، تاریخچه‌ى پر فراز و نشیبى داشته که به صورت اختصار تحت شش عنوان به آن مى‌پردازیم:
1. فدک، ملک شخصی رسول خدا (ص)
فدک به طور کامل، ملک شخصى رسول خدا (ص) بوده است؛ همانطور که اهل سنت نیز به این امر تصریح کرده‌انداز جمله ابن سلام در کتاب معروف الاموال خود ، هنگامی که دارایى‌هاى خاصّ رسول خدا (ص) را برمى‌شمارد، فدک را از آنان معرفی نموده و می‌نویسد:
قال أبو عبید: أول ما نبدأ به من ذکر الأموال ما کان منها لرسول الله خالصا دون الناس وذلک ثلاثة أموال:
أولها: ما أفاء الله على رسوله من المشرکین مما لم یوجف المسلمون علیه بخیل ولا رکاب وهی فدک وأموال بنی النضیر فإنهم صالحوا رسول الله على أموالهم وأرضیهم بلا قتال کان منهم ولا سفر تجشمه المسلمون إلیهم؛
والمال الثانی: الصفی الذی کان رسول الله یصطفیه من کل غنیمة یغنمها المسلمون قبل أن یقسم المال؛
والثالث: خمس الخمس بعد ما تقسم الغنیمة وتخمس وفی کل ذلک آثار قائمة معروفة.
ابوعبید (ابن سلام) می‌گوید: اولین اموالی را که مورد بررسی قرار می‌دهیم، اموال مخصوص رسول خداست که سه گونه بوده است:
1? اموالى از مشرکان که خداوند به پیامبرش بخشیده آن اموالی از آنان که بدون لشکر کشى فتح مى‌شد که از آن جمله است فدک و اموال بنى نضیر که از راه مسالمت وارد شدند و با صلح و سازش کنار آمدند؛ 2? اموالى که رسول خدا از غنائم انتخاب مى‌کرد؛ 3? خمس غنائم پس از تقسیم.
أبو عبید القاسم بن سلام (متوفای224هـ )، کتاب الأموال، ج 1، ص 14، باب باب صنوف الأموال التی یلیها الأئمة للرعیة وأصولها فی الکتاب والسنة ، ناشر: دار الفکر. - بیروت. تحقیق: خلیل محمد هراس، 1408هـ - 1988م.
ابن جریر طبرى، ثعلبى، بغوى و ابن خازن در تفسیرشان و شمس الدین ذهبى در تاریخ خود نیز در این باره مى‌نویسند:
... فکانت خیبر فیئا للمسلمین وکانت فدک خالصة لرسول الله لأنهم لم یجلبوا علیها بخیل ولا رکاب.
... خیبر متعلق به همه مسلمانان بود و فدک مخصوص رسول خدا بود چون با لشگرکشی فتح نشد.
الطبری، أبی جعفر محمد بن جریر (متوفای310)، تاریخ الطبری، ج 2، ص 138، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت؛ الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای748هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج 2، ص 422، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الکتاب العربی - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـ - 1987م؛ الثعلبی النیسابوری أبو إسحاق أحمد بن محمد بن إبراهیم (متوفای427هـ) الکشف والبیان، (متوفای 427 هـ - 1035م)، ج 9، ص 52، تحقیق: الإمام أبی محمد بن عاشور، مراجعة وتدقیق الأستاذ نظیر الساعدی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت، الطبعة: الأولى، 1422هـ-2002م؛ البغوی، الحسین بن مسعود (متوفای516هـ)، تفسیر البغوی، ج 4، ص 197، تحقیق: خالد عبد الرحمن العک، ناشر: دار المعرفة - بیروت؛ البغدادی الشهیر بالخازن، علاء الدین علی بن محمد بن إبراهیم (متوفای725هـ )، تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج 6، ص 201، ناشر: دار الفکر - بیروت / لبنان - 1399هـ ـ 1979م.
و ماوردى شافعى هم مى‌نویسد:
ولما سمع أهل فدک ما فعل بأهل خیبر بعثوا إلى رسول الله (ص) أن یحقن دماءهم، ویسیرهم ویخلوا له أموالهم، ومشى وبینه وبینهم محیصة بن مسعود فاستقر على هذا، وصارت فدک خالصة لرسول الله (ص)؛ لأنه أخذها بلا إیجاف خیل ولا رکاب، فکانت فیئا له.
و چون خبر خیبر بگوش مردم فدک رسید فرستادگانی نزد رسول خدا فرستاده و تقاضا کردند که خونشان محفوظ بماند، ولی اموال و دارائی آنان در اختیار پیامبر باشد، از این رو فدک مخصوص رسول خدا (ص) شد چون سپاه و لشکر و پیاده نظام و سواره نظام آن را فتح نکرد و هدیه الهی به او بود.
الماوردی البصری الشافعی، علی بن محمد بن حبیب (متوفای450هـ)، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی وهو شرح مختصر المزنی، ج 14، ص 55، تحقیق الشیخ علی محمد معوض - الشیخ عادل أحمد عبد الموجود، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ -1999 م.
و علاء الدین کاشانى هم در این باره مى‌نویسد:
وَرُوِیَ عن سَیِّدِنَا عُمَرَ رضی اللَّهُ عنه أَنَّهُ قال کانت أَمْوَالُ بَنِی النَّضِیرِ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عز وجل على رَسُولِهِ وَکَانَتْ خَالِصَةً له وکان یُنْفِقُ منها على أَهْلِهِ نَفَقَةَ سَنَةٍ وما بَقِیَ جَعَلَهُ فی الْکُرَاعِ وَالسِّلَاحِ.
وَلِهَذَا کانت فَدَکُ خَالِصَةً لِرَسُولِ اللَّهِ إذْ کانت لم یُوجِفْ علیها الصَّحَابَةُ رضی اللَّهُ عَنْهُمْ من خَیْلٍ وَلَا رِکَابٍ فإنه رُوِیَ أَنَّ أَهْلَ فَدَکَ لَمَّا بَلَّغَهُمْ أَهْلُ خَیْبَرَ أَنَّهُمْ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ أَنْ یُجْلِیَهُمْ وَیَحْقِنَ دِمَاءَهُمْ وَیُخَلُّوا بَیْنَهُ وَبَیْنَ أَمْوَالِهِمْ بَعَثُوا إلَى رسول اللَّهِ وَصَالَحُوهُ على النِّصْفِ من فَدَکَ فَصَالَحَهُمْ علیه الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ على ذلک.
از عمر نقل شده است که گفت: اموال بنی نضیر مخصوص رسول خدا بود که مخارج سال خانواده اش را با آن تامین می‌نمود و با باقیمانده آن اسب و اسلحه تهیه می‌کرد.
فدک مخصوص رسول خدا بود چون هیچ یک از اصحاب در فتح آن دخالت نداشته اند، روایت شده است که مردم فدک پس از آگاهی از سرنوشت مردم خیبر تقاضا کردند تا به آنان آسیبی نرسد و در مقابل نصف درآمد فدک را به رسول خدا بپردازند.
الکاشانی، علاء الدین (متوفای587هـ)، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج 7، ص 116، : ناشر: دار الکتاب العربی - بیروت، الطبعة: الثانیة، 1982م.
و ابوالفداء نیز در تاریخ خود مى‌نویسد:
وکان فتح خیبر فی صفر، سنة سبع للهجرة، وسأل أهل خیبر رسول الله صلى الله علیه وسلم الصلح، على أن یساقیهم على النصف من ثمارهم، ویخرجهم متى شاء، ففعل ذلک، وفعل ذلک أهل فدک فکانت خیبر للمسلمین، وکانت فدک خالصة لرسول الله صلى الله علیه وسلم لأنها فتحت بغیر إیجاف خیل.
أبو الفداء عماد الدین إسماعیل بن علی (متوفای732هـ)، المختصر فی أخبار البشر، ج 1، ص 94?
خیبر در در ماه صفر سال هفتم هجری فتح شد و تقاضا کردند تا در برابر پرداخت نیمی از در آمدشان صلح کنند و هر وقت اراده کرد آنان را بیرون کند، مردم فدک هم پس از انتشار داستان خیبر بدون لشکر کشی تسلیم شدند، از این رو خیبر متعلق به مسلمانان و فدک مخصوص رسول خدا بود.
أبو الفداء عماد الدین إسماعیل بن علی (متوفای732هـ)، المختصر فی أخبار البشر، ج 1، ص 94?
ابن زنجویه مى‌نویسند:
... وأما فدک فکانت على ما جاء فیها من الصلح فلما أخذوا قیمة بقیة أرضهم، خلصت کلها لرسول الله.
... و اما فدک فدک از راه صلح به دست آمد و چون پول بقیه زمین‌ها را گرفتند تمام آن به پیامبر اختصاص یافت .
الخرسانی، أبو أحمد حمید بن مخلد بن قتیبة بن عبد الله المعروف بابن زنجویه (متوفاى251هـ) الأموال، ج 1، ص 67?
و همچنین در سند بعدى مى‌خوانید که تنها زمینى که رسول خدا (ص)تقسیم نکرد، زمین فدک بود؛ چرا که از اختصاصات آن حضرت بود.
یحیی بن آدم در این باره می‌نویسد:
اخبرنا اسماعیل قال حدثنا الحسن قال حدثنا یحیى قال حدثنا أبو بکر ابن عیاش عن الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس قال: ... قال أبو بکر: ثم قسم رسول الله (ص) ارض بنی النضیر وارض بنی قریظة ولم یقسم فدک .
ابوبکر گفت: رسول خدا زمینهاى بنى نضیر و بنى قریضه را تقسیم کرد و فدک را تقسیم نکرد.
القرشی، یحیى بن آدم (متوفای203هـ)، کتاب الخراج، ج 1، ص 41، : ناشر: المکتبة العلمیة - لاهور - باکستان، الطبعة: الأولى، 1974م.
2? فدک، ملک شخصی حضرت زهراء (س)
رسول خدا (ص)، پس از آن که مالک تمام زمین فدک شدند، آن را در زمان حیات شریفشان، به حضرت زهراء اعطاء فرمود، به این مطلب نیز منابع اهل سنت تصریح نموده‌اند از جمله:
ابویعلی موصلی از قدماء اهل سنت در این باره می‌نویسد:
قرأت على الحسین بن یزید الطحان هذا الحدیث فقال هو ما قرأت على سعید بن خثیم عن فضیل عن عطیة عن أبی سعید قال لما نزلت هذه الآیة « وآت ذا القربى حقه » الإسراء دعا النبی فاطمة وأعطاها فدک.
... ابوسعید خدری (صحابی معروف پیامبر)گفت : هنگامی که آیه «سهم ذوى القربى را به آنان بده» ، نازل شد رسول خدا فاطمه را صدا زد و فدک را به وى بخشید.
أبو یعلى الموصلی التمیمی، أحمد بن علی بن المثنى (متوفای307 هـ)، مسند أبی یعلى، ج 2، ص 334 و ج 2، ص 534، تحقیق: حسین سلیم أسد، ناشر: دار المأمون للتراث - دمشق، الطبعة: الأولى، 1404 هـ – 1984م.
سیوطى عالم سرشنلس اهل سنت در کتاب الدر المنثور خود تعدادی از علمای اهل سنت را نام می‌برد که این جریان را در کتب خود روایت نموده‌اند:
وأخرج البزار وأبو یعلى وابن أبی حاتم وابن مردویه عن أبی سعید الخدری رضی الله عنه قال: لما نزلت هذه الآیة «وآت ذا القربى حقه» دعا رسول الله صلى الله علیه وسلم فاطمة فأعطاها فدک.
وبزار وأبو یعلى وابن أبی حاتم وابن مردویه از طریق أبی سعید خدری رضی الله عنه این جریان را روایت نموده‌اند که ابوسعید گفت : وقتی که آیه«وآت ذا القربى حقه» نازل شد، رسول خدا فاطمه را صدا زد و فدک را به وی بخشید.
السیوطی، عبد الرحمن بن الکمال جلال الدین (متوفای911هـ)، الدر المنثور، ج 5، ص 273، ناشر: دار الفکر - بیروت – 1993?
و شوکانى هم این حدیث را از طریق ابن عباس روایت کرده که در آن به بخشش کامل فدک به حضرت زهرا (س) تصریح شده است :
وأخرج ابن مردویه عن ابن عباس قال لما نزلت «وآت ذا القربى حقه» أقطع رسول الله صلى الله علیه وسلم فاطمة فدک.
وابن مردویه از ابن عباس روایت نموده که گفت : وقتی که آیه « وآت ذا القربى حقه » نازل شد رسول خدا فاطمه را صدا زد و فدک را به طور کامل به وی بخشید.
الشوکانی، محمد بن علی بن محمد (متوفای1255هـ)، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة والدرایة من علم التفسیر، ج 3، ص 224، ناشر: دار الفکر – بیروت.
بطلان یک ادعاء
از روایت ابوسعید صحابى رسول خدا (ص) سستی ادعاى بعضى از اهل سنت که گفته‌اند: حضرت زهراء (س) از اعطاى فدک به ایشان خبر نداشت و پس از رحلت رسول خدا (ص) توسط ام‌ایمن از آن مطلع شده ومطالبه نمود، روشن مى‌شود.
3? غصب فدک
پس از روشن شدن دو مرحله سابق، اکنون نوبت آن رسیده که مدارک غصب فدک را ارائه نماییم:
ابن حمدون از علمای اهل سنت، حدیثی را در این باره از امیرمؤمنان علیه‌السلام روایت میکند، که تصریح به این نکته دارد که فدک در دست ما بود و توسط نفوس بخیل غصب شد:
... کانت فی أیدینا فدک من کل ما أظلمته السماء فشحت علیها نفوس قوم وسخت عنها نفوس آخرین.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آرى از آن چه آسمان بر آن سایه افکنده بود، تنها فدک در اختیار ما بود که آن‌هم گروهى بر آن بخل ورزیدند و گروه دیگرى آن را سخاوتمندانه رها کردند.
ابن حمدون، محمد بن الحسن بن محمد بن علی (متوفای 608هـ)، التذکرة الحمدونیة، ج 1، ص 99، تحقیق: إحسان عباس، بکر عباس، ناشر:دار صادر - بیروت،، الطبعة: الأولى، 1996م.
درباره وبلاگ
