سوء ظن و درمان آن
از نظر دین مبین اسلام نیز گمانهای نادرست، گناه شمرده می‌شود. قرآن، به صراحت مؤمنان را از این رذیله اخلاقی برحذر میدارد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اجْتَنِبوا کَثیرا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ. (حجرات: 12)؛ ای مؤمنان! از بسیاری از گمانها بپرهیزید که پارهای از آنها گناه است».
هر یک از رذایل اخلاقی، ساخته ذهن و افکار آدمیاند. سوءظن نیز ناشی از وسوسه فکری و مسلط شدن افکار شیطانی بر عقل انسان است. افراد ناصالح و دروغگو نیز در گستردن دامنه سوءظنها بسیار مؤثرند. وقتی فردی در خانواده دچار سوءظن می‌شود، بیشک ایمان او از بین می‌رود و شک و تردید در دلش نفوذ میکند.
چون مؤمن برادر ایمانیاش را متهم سازد؛ یعنی در حق او گمان بد برد، ایمان در قلب او ذوب می‌شود، همچنان که نمک در آب ذوب میگردد.
سوءظن، برگهای دفتر زندگی را زرد و خزان زده میسازد و سایه شوم خود را بر کانون گرم خانوادهها میاندازد. در ادامه این گفتار، به ابعاد، منشأ و سرچشمه سوءظن و بدبینی در خانواده میپردازیم.
ابعاد سوءظن و بدبینی در خانواده
زندگی، آشیانهای است که تنها بر شاخههای درخت عشق، صداقت و خوشبینی استوار خواهد بود. خانواده زمانی سالم خواهد ماند که دستخوش طوفان سوءظن و بدبینی قرار نگیرد. اما اینکه چگونه یک خانواده مورد هجوم شبههها و تفکرات غلط قرار میگیرد، از سه ناحیه قابل بررسی است:
1. سوءظن و بدگمانی در روابط همسران؛ 2. سوءظن والدین به فرزندان؛ 3. سوءظن فرزندان به والدین.
هر یک از این سوءظنها، میتوانند به تنهایی در محیط خانواده منشأ بسیاری از مشکلات و نابسامانیها باشند و وحدت و همبستگی بین افراد خانواده را از میان خواهند برد.
بعضی از عوامل پیدایش سوءظن بین زن و شوهر عبارتند از:
الف) گاهی علاقه و عشق شدید زن و شوهر به همدیگر، عاملی می‌شود برای سوءظن. مثلاً چون مرد، همسرش را خیلی دوست دارد و او را تنها متعلق به خود میداند؛ از اینکه با دیگری صحبت کند، عذاب میکشد یا
مانع فعالیتهای اجتماعی او می‌شود. در واقع، به نوعی سرکوب کردن حس اعتماد و استقلال در شخصیت زن صورت میگیرد. اینجاست که اگر زن در نوع سلیقه، رفتار و گفتار در خانه و در اجتماع، مطابق خواسته شوهرش عمل نکند، بدگمانی و سوءظن میان آن دو را در پی خواهد داشت.
ب) گاه کسانی وقتی وارد زندگی مشترک میشوند، متوجه میگردند که طرف مقابل از لحاظ سلیقه و نگرش با ذهنیت ایدهآل او متفاوت است. این باعث ایجاد حس نفرت و بدبینی در افکار شخص مقابل می‌شود و با گذشت زمان به خیالپردازی و درونگرایی و سرانجام به گمانهای ناروا و سوءظن میانجامد.
ج) نوع تربیت خانوادگی، در تعیین مسیر زندگی مشترک نقش بسزایی دارد. اگر محیط خانوادگی پیش از ازدواج، مثبت نگری، امنیت و حس اعتماد را در طول زندگی تقویت نکرده باشد و در الگوپذیری از پدر و مادر، فقط به نکات منفی زندگی توجه شده باشد، زندگی مشترک چنین زوجهایی به بدگمانی ختم می‌شود. آنها پیوسته نکات منفی یکدیگر را میبینند و برداشتهای نادرست آنها از عملکرد یکدیگر و عدم ارتباط کلامی صحیح بین آنها، باعث بروز حس بدبینی می‌شود.
د) گاهی دخالتهای بیجا و حسادتهای اطرافیان و خبرها و تحلیلهای دروغین آنها، در ایجاد حس بدبینی و سوءظن همسران نقش اساسی دارد.
راهکارهای رهایی از سوءظن و بدبینی
ممکن است گفته شود که گمان خوب یا بد یا به اصطلاح مثبت‌نگری یا منفی‌نگری امری اختیاری نیست بنابراین چگونه می‌توان از آن جلوگیری کرد؟ در همین راستا توصیه‌هایی از سوی علمای اخلاق بیان گردیده که به اختصار عبارتند از:
1. عمل نکردن به گمان بد:
نهی از سوءظن یعنی نهی از ترتیب اثردادن به آن؛ یعنی هرگاه در ذهن گمان بدی نسبت به شخصی پیدا شد، در عمل نباید به آن کوچک‌ترین اعتنایی کرد؛ یعنی نحوه تعامل خود را تغییر ندهیم. بنابراین ترتیب اثر دادن به گمان بد گناه است.
2. حمل بر صحّت:
انسان با تفکر روی مسائل مختلف می‌تواند از گمان بد در بسیاری از موارد دوری کند. به این ترتیب که به راه‌های «حمل قول یا فعل بر صحت» بیندیشد و احتمالات صحیحی را که در مورد عمل دیگران وجود دارد در ذهن خود مجسم سازد و کم‌کم بر گمان بد غلبه کند. بنابراین گمان بد چیزی نیست که همیشه از اختیار آدمی بیرون باشد.
3. پرهیز از همنشینی با افراد ناپاک، ناسالم و نامتعادل:
زیرا انسان بر اثر همنشینی با آنان از ویژگی‌های اخلاقی ایشان تأثیر می پذیرد و کم‌کم به افراد خوبی که با او همرنگ و هم‌عقیده نیستند بدبین می‌شود.
4. کنترل مجاری ادراکات:
چرا که قرآن کریم تمام مجاری فهم انسان را مسئول دانسته و می‌فرماید: «و لاتقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا (إسراء/36)؛ قطعاً چشم و گوش و دل همگی مسئولند». اگر علل پیدایش سوءظن را بررسی کنیم، می‌بینیم که ادراکات حسی و بالاخص دیدنی‌ها و شنیدنی‌های ما در شکل دادن افکار و تخیلات ما سهم بسزایی دارند؛ در نتیجه یکی از بهترین راه‌های تدبیر خواست‌ها و تسلط بیشتر بر خود و پیروزی بر خواهش نفسانی و وسوسه‌های شیطانی در مورد متهم کردن دیگران، مهار ادراکات و بیش از همه مهار چشم و گوش است؛ مانند پرهیز از گوش دادن به سخنان پنهانی دیگران و پاسداشت حریم خصوصی آنان.
5. توجه به بدی سوءظن:
توجه به آثار بد منفی نگری و سوء ظن و دقت در آیات و روایاتی که سوء ظن را تقبیح کرده و به حسن ظن تشویق نموده‌اند.
شایان ذکر است که هیچکس نباید کاری کند که مردم به او سوء ظن پیدا کنند. و سخن پایانی اینکه از بارزترین نشانه‌های نابسامانی روحی و روانی سوء ظن و بدگمانی است همچنانکه در حدیث صحیح به روایت امام مسلم از پیامبر آمده است که فرمودند: «ایاکم و الظن فإن الظن أکذب الحدیث» از ظن و گمان پرهیز کنید زیرا که ظن و گمان دروغ ترین سخنان است
درباره وبلاگ
